Minder competitie voor gezonde koeien

Ranghoge dieren kunnen de helft van de koeien in de stal terroriseren met gezondheidsproblemen als pensverzuring en kreupelheid tot gevolg. Oplossen van knelpunten in de stal vermindert de rangordeproblemen.

Rangordeproblemen zorgen in veel stallen voor gezondheidsproblemen bij koeien. Veel boeren zijn niet bezig met de negatieve gevolgen van rangorde. Vaak zijn het de koeien die ‘het net niet doen’ die er de dupe van zijn.

Het voorkomen van rangorde bij koeien is een onmogelijke opgave. Het zit in de aard van ieder levend wezen om de plek op de sociale ladder in een groep te weten. Tegelijkertijd zorgt een eenmaal gevestigde rangorde ervoor dat dieren onderling niet hoeven te knokken. “Koeien met horens gebruiken deze om hun doel, bijvoorbeeld voer of een ligplaats kracht bij te zetten. Sinds we koeien onthoornen, lopen ze minder risico op beschadigingen waardoor ze dichterbij elkaar durven te komen zonder fysieke confrontaties”, zegt Hans Hopster. Hopster is onderzoeker op het gebied van dierenwelzijn aan de Universiteit van Wageningen (WUR).

Momenten van schaarste leiden tot rangordegevechten. Hoe meer dingen er in de stal zijn om voor te vechten, hoe meer competitie tussen koeien er zal zijn. Voorbeelden hiervan zijn een tekort aan ligboxen, vreetplaatsen of voer. Bij schaarste zullen de ranglage dieren altijd aan het kortste eind trekken. De ranghoge koe krijgt namelijk altijd wat ze wil.

Koeien zijn gewoontedieren. Ze stellen zich in op een dagpatroon. Met het uitvoeren van routine besparen zij energie. “Tijdens het grazen en rusten is een kudde koeien geneigd om gedrag te synchroniseren. In de wei kan dit prima. Een tekort aan voerplekken in de stal leidt in dit geval bij de ranglage dieren tot stresseten als deze ook willen eten als de andere koeien eten”, zegt Hopster.

Volgens hem hebben koeien in de wei en in vrijloopstallen veel ruimte om rangorde­gevechten – en bijbehorende stress – te kunnen beperken. Vrijloopstallen zijn wat betreft welzijn het beste voor de koe. Hier kunnen ze de ruimte pakken die zij willen, net als in de wei. Het ontwijken van ranghoge dieren is makkelijker. Mits er voldoende vrije loopruimte is. Met ongeveer elf vierkante meter hebben koeien genoeg bewegingsruimte, zegt Nico Vreeburg van Vetvice. Vreeburg begeleidt boeren en helpt hen bij stallenbouw. Vetvice streeft ernaar om stallen te bouwen waarin dieren gezond blijven en hun melkproductie kunnen optimaliseren.

Signalen

Rangorde zorgt voor acute spanning op piekmomenten. Permanente stress kan leiden tot damslapers of het onvoldoende vreten en herkauwen. Vooral dit laatste leidt direct tot een verminderde diergezondheid.

Problemen hebben volgens Vreeburg een signaalfunctie. “Deze signaaldieren laten zien dat hun weerstand onder druk staat”, zegt hij. Om de weerstand van de koe zo min mogelijk te schaden, moet elke koe vrijwillig toegang hebben tot voer en water. “Competitie om voer of water leidt tot bijna alle problemen die we kennen”, zegt Vreeburg.

Sommige veehouders gaan hier volgens hem onbewust onbekwaam mee om. Ze ­beseffen niet dat het speelt en zien ook geen relatie tussen minder producerende dieren of kreupelheden en de competitie onder hun koeien. Anderen zijn bewust onbekwaam. Zij zien wel de problemen die ze hebben, maar weten niet hoe ze opgelost kunnen worden. ” Dat bijvoorbeeld de smalle doorgangen leiden tot pensverzuringsproblemen bij hun ranglagere koeien realiseren velen zich eenvoudigweg niet.”

Rangorde heeft volgens Vreeburg grotendeels te maken met het management en de indeling van de stal. “In een overbezette stal en een goed management kun je rangordeproblemen minimaliseren onder meer door 24/7 voer aan te bieden en de ligboxen perfect in te richten. Andersom is moeilijker.”

Pensverzuring

Rangordeproblemen uiten zich in serieuze problemen, zoals pensverzuring en kreupelheid. “Waar een ranghoge koe tien maaltijden per dag vreet, doet een ranglage koe dat misschien maar vier of vijf keer”, vertelt Vreeburg. “Maar de ranglage koe neemt wel bijna dezelfde hoeveelheid voer per dag op. Dat doet ze dus over minder maaltijden. Als een koe maar vier maaltijden per dag eet, dan propt ze haar pens in één keer helemaal vol wat zorgt voor een enorme pH-daling in haar pens. Vervolgens vreet ze een aantal uren niet, en raakt de pens steeds leger. De pensbacteriën gaan in eerste instantie allemaal ‘op vakantie’ door de lage pH, maar bij langdurige daling of te lage pH gaan ze dood. Het goed voeren van een koe zorgt juist voor heel veel gezonde pensbacteriën die de grootste bijdrage leveren aan het melkeiwit. Bij chronische pensverzuring laat de koe een lager ­eiwitgehalte in de melk, een dof haarkleed en een lage conditiescore (BCS) zien.

Ligbedden

Het best ligt een koe gemiddeld 14 uur per dag. Als ranghoge dieren zoveel mogelijk liggen, dan hebben de ranglage dieren kans om te vreten. Je zou dus kunnen zeggen dat een comfortabel ligbed het terroriseren van groepsgenoten kan beperken.

“De Nederlandse boer is een boxenteller”, zegt Vreeburg. “Vaak wordt gedacht dat het aantal ligboxen in de stal genoeg moet zijn. Maar als de looppaden smal zijn en die dominante koe in de weg staat, dan gaat de ranglage koe er niet langs.”

Met brede doorgangen gaan de ranglage dieren makkelijker naar het voerhek. Als de ranghoge dieren snel gaan liggen dan geven ze ruimte voor de ranglagen om stressvrij te vreten. Je kunt beter 20% overbezetting hebben met goede boxen, bijvoorbeeld diepstrooiselboxen en brede doorgangen en looppaden dan genoeg of te veel boxen met smalle doorgangen. Boeren zijn dus sneller geneigd om onbewust verkeerde keuzes te maken die druk op het koppel zetten”, volgens Vreeburg. De minimaal gewenste loopruimte tussen het voerhek en de eerste rij ­ligboxen is volgens de Gezondheidsdienst voor Dieren (GD) 325 centimeter.

Hou met het aantal ligboxen in de stal ­rekening met drukke plekken. Bijvoorbeeld naast een waterbak, in een hoek of in de buurt van de melkrobot. “De ligbox naast een waterbak heeft vaak minder uitzicht en minder goede ventilatie omdat er een hoge muur naast staat. Een koe houdt van overzicht dus maak het muurtje lager en maak een spatscherm voor water achter de drinkbak. Dan zal een koe ook dat ligbed eerder in gebruik nemen.

Krachtvoerboxen en TMR

Niet alleen smalle paden en andere schaarste zorgen voor competitie in de stal. “Krachtvoerboxen zijn echte onruststokers”, zegt Vreeburg. Total Mixed Rotation (TMR) voeren biedt kansen. Alle koeien, dus ook de rang­lage, krijgen hetzelfde rantsoen. Er hoeft geen competitie plaats te vinden want koeien hoeven niet te strijden om als eerste bij het voerhek te zijn. Elke hap is in verhouding qua voedingswaarden. Dus elke koe krijgt de goede verhouding eiwit, energie en mineralen binnen.

De competitie wordt nog meer beperkt als het voer al dan niet automatisch wordt aangeschoven en er 22 uur per dag vers voer aan het hek ligt.

Krachtvoerboxen zorgen niet alleen voor onrust, ze nemen ook ruimte in. Om de boxen heen drentelen altijd wel ranghoge dieren die er veel voor over hebben om de laatste restjes brok uit de box te vissen. Een reden voor de ranglage dieren om daar uit de buurt te blijven. De ruimte benutten voor een ligbox of breder looppad zorgt voor meer koecomfort en rust in het koppel.

Groepen

Eerste-kalfskoeien kunnen het beste in een aparte groep leven. Dat is beter voor de ontwikkeling. Door stress van rangorde kunnen zij onder meer in gewicht en productie achterblijven. Voor kleinere bedrijven is dat natuurlijk lastiger dan voor bedrijven van 200+.

Het melken in meerdere groepen heeft als doel de ranglage koeien te belonen met korte wachttijden en eerder toegang geven tot voer, water en een ligbox. Groepsgrootte wordt bepaald door de capaciteit van de melkstal. Elke groep koeien moet in één uur gemolken zijn.

Melkrobot of melkstal

Het melkproces is een uitvergroting van rangorde. Koeien in de wachtruimte hebben weinig vluchtruimte, zeker als men een opdrijfhek gebruikt om koeien in de melkstal te krijgen.

Een opdrijfhek is eigenlijk niets anders dan een wachtruimteverkleiner. De dominante koe beweegt zich in de groep koeien naar voren en drukt daarbij de ranglagen gewoon opzij met veel druk op de klauwen tot gevolg.

De dominante koeien staan altijd in de eerste melkrondjes. De ranglagen staan bij het opdrijfhek, worden weggedrukt en staan het langste. Dus meer ruimte geven aan de koeien in een wachtruimte is de oplossing zodat de dominante koeien zonder geweld naar voren kunnen komen.

De koeien op een hoop drukken met een opdrijfhek zorgt voor veel stress bij de dieren dichtbij het opdrijfhek en zorgt er niet voor dat de koe bij de ingang beter de melkstal in loopt. Dit is één van de meest gemaakte fouten in wachtruimtes, met veel klauwbeschadigingen tot gevolg.

Met een melkrobot komen deze situaties aanzienlijk minder voor. Met een robot ondergaat een koe gemiddeld drie keer per dag vrijwillig een melkbeurt van ongeveer tien minuten. Dit levert een gemiddelde tijdwinst van 1,5 uur op ten opzichte van een koe in een melkstalsysteem. In deze tijd kan zij één maaltijd meer vreten en één uur langer liggen. Alles gaat gemoedelijker en rustiger. Het percentage koeien wat onder druk staat wordt kleiner en daarmee de weerstand van de dieren hoger.

Een melkrobot kan ook in andere opzichten de rust in de stal doen toenemen. In een stal met drie rijen ligboxen op één voerhek kan ongeveer 30% van de koeien niet tegelijk met de rest vreten. In een robotsysteem heeft deze overbezetting aan het voerhek vaak minder negatieve gevolgen. Een koe leeft dan meer in haar eigen patroon van melken, vreten en liggen. Voorwaarde is natuurlijk wel dat er 24 uur goed gemengd vers rantsoen beschikbaar is aan het voerhek.