Uitbraak blauwtong gooit vee-export overhoop

18-09-2023

Management Binnenland

Foto's: ANP, Ronald Hissink en Piet Vellema

De uitbraak van blauwtong heeft grote gevolgen. Mogelijk is het virus al wijd verspreid en tegen dit type bestaat nog geen vaccin. De rundvee-export wordt direct hard geraakt.

Na meer dan tien jaar is er opnieuw blauwtong in Nederland. Het gaat om een ander type dan bij de vorige uitbraak in 2006, waarvan de nasleep tot 2012 duurde. Hoe het virus (hoogstwaarschijnlijk het zogenoemde serotype 3) in Nederland is gekomen, is onbekend.

De gevolgen worden wel steeds duidelijker. Omdat het virus vermoedelijk al een tijdje rondwaart en het bij runderen niet altijd goed te zien is, zijn er al veel bedrijven besmet. Eind vorige week stond de teller op 44. Besmettingen waren toen formeel vastgesteld op 14 rundveebedrijven en 30 schapenbedrijven. Dat aantal zal nog toenemen. De eerste vaststellingen waren in het midden van het land. Het verspreidingsgebied wordt ook groter naarmate er meer besmettingen aan het licht komen.

De besmette dieren vertonen algehele ziekteverschijnselen, kreupelheid en afwijkingen in de mond en soms ook verkleuringen van de tong. Royal GD (Gezondheidsdienst voor Dieren) meldt dat op bedrijven ook ernstig zieke dieren waren en dat ook sterfte onder schapen is voorgekomen.

Een vaccin is nog niet beschikbaar. Volgens specialisten van Wageningen UR hoeft de ontwikkeling daarvan niet heel lang te duren. “In principe is de weg geplaveid om een vergelijkbaar vaccin te maken, zoals voor serotype 8 is gedaan”, zegt men daar. Maar zover is het nog niet (zie kader).

Export

De besmetting met blauwtong heeft forse gevolgen voor de export van fokvee en fokmateriaal. Voor export moet voor de dieren een negatieve test kunnen worden getoond, of ze moeten aantoonbaar zestig dagen in een insectenwerende omgeving zijn gehouden.

Nederland raakte direct de blauwtongvrije status kwijt, waardoor binnen en buiten de EU extra eisen aan de export van vee worden gesteld. Afgelopen jaar werden er volgens Vee & Logistiek 6.200 runderen buiten de EU afgezet en 67.000 binnen de EU. Van die 67.000 is het overgrote deel vleeskalveren met een leeftijd van 12 tot 13 weken.

Volgens Lianne van Dongen, veterinair directeur bij Vee & Logistiek Nederland zijn de transporten binnen Europa straks nog wel allemaal mogelijk. Voor de afzet binnen de EU geldt in elk geval dat runderen met insecticiden worden behandeld om vervolgens vectorvrij opgesteld te worden. Na veertien dagen quarantaine volgt een test, waarna alleen met een negatieve PCR-uitslag transport mogelijk is.

Uitzonderingen bieden lucht

Een aantal EU-landen hanteert derogaties. Dergelijke uitzonderingen bieden de markt in ieder geval lucht. Moeten kalveren in Nederland blijven, dan zet dat onvermijdelijk druk op de afzetmogelijkheden en prijzen. Wel worden er aanvullende eisen gesteld, stelt Van Dongen: “We inventariseren per land de exportcertificaten en de aanvullende eisen. Buiten de EU kan dat bijvoorbeeld vaccinatie zijn, dat is op korte termijn nog niet mogelijk.”

Voor exporteurs hangt volgens Van Dongen veel af van de vectorvrije huisvesting: “Het ministerie van LNV werkt nu aan vernieuwde eisen, zoals een geventileerde stal, afsluiting van openingen met fijnmazig gaas en behandeling van stal en vee met insecticiden. Ik vermoed dat daar ook nog knuttenvallen en – tellingen bij komen. Daar zal de NVWA op gaan controleren. We zetten er ons als brancheorganisatie voor in dat stallen zo snel mogelijk vectorvrije quarantaine kunnen gaan draaien.”

Voor de export buiten Europa geldt dat het exportcertificaat per land wordt bekeken op aanvullende eisen met betrekking tot blauwtong. In sommige gevallen bevatten die vaccinaties. Dat is op korte termijn niet mogelijk.

Geen vervoersverbod

Opmerkelijk is eigenlijk dat er geen vervoersverboden ingesteld zijn, behalve dan voor besmette bedrijven zelf. Piet Vellema, oud GD-dierenarts en nu actief voor het Europese college voor gezondheidsmanagement kleine herkauwers is daar kritisch over: “Verspreiding had nu alleen voorkomen kunnen worden door tijdelijk een vervoersverbod in te stellen. In ieder geval totdat er meer duidelijk was over de spreiding van de bedrijven. Dan kun je na een aantal weken afschalen, zodra de verspreiding goed in beeld is. Zou de overheid en bedrijfsleven nu nog iets willen doen dan ben je al te laat, het verspreidingsgebied is al te groot.”

Voorkomen lastig, klachten behandelen

Blauwtong is een zogeheten vectorziekte. Het virus wordt overgebracht door verschillende culicoides-soorten, ook wel knutten genoemd. Het virus vermeerdert zich in het bloedvatensysteem van het besmette dier. Een gezwollen, blauwe tong is een van de mogelijke symptomen.
Alle herkauwers zijn gevoelig voor de ziekte, maar vooral schapen krijgen ziekteverschijnselen. Voor schapen kan het ook dodelijk zijn. Runderen en melkgeiten worden minder ernstig ziek. Runderen die tijdens de dracht besmet raken, kunnen kalveren met aangeboren afwijkingen werpen.

Preventie
Zolang er geen vaccin is, is preventie het enige wat er op zit. Insecten bestrijden ligt dan voor de hand. Veehouders worden nu actief benaderd door leveranciers van insecticiden om hun vee tegen knutten te behandelen. Maar resultaat is niet verzekerd. Onderzoek van het Europese instituut Efsa vond geen bewijs dat het gebruik van insecticiden de overdracht van blauwtong reduceert. Knutten kunnen wel doodgaan van bepaalde insecticiden, maar niet altijd.

Vee op stal zetten kan de verspreiding van het virus afremmen. Vooral rond de schemering heeft dit effect. Dan zijn knutten het meest actief. Maar opstallen voorkomt besmetting nooit volledig. Verder kunnen ventileren in de stal en afsluiten met zeer fijnmazig windbreekgaas (3 mm) helpen om knutten bij runderen en schapen weg te houden.

Behandeling
Als enige behandeling is inzet van pijnstilling en ontstekingsremmende middelen mogelijk. Met antibiotica zijn eventuele bijkomende bacteriële infecties door bijvoorbeeld wondjes te bestrijden.

Door een pijnlijke bek zullen dieren minder goed eten en drinken. Schoon en fris drinkwater en smakelijk, makkelijk verteerbaar voer helpen dan. Herstel van ernstige klinische klachten duurt enkele weken. Koeien overleven de ziekte in verreweg de meeste gevallen.

Ziekteverschijnselen
Blauwtong uit zich in heel verschillende symptomen.

Een mogelijk symptoom van blauwtong is een ontstoken oogslijmvlies.

Bij koeien kan de melkproductie zakken, en is er een verhoogd celgetal. Andere mogelijke verschijnselen bij koeien zijn kapotte spenen, neusspiegel, koorts, oog- en neusuitvloeïng en kreupelheid.
Bij schapen zie je algehele ziekte, kreupelheid, een dikke kop, neusuitvloeiing, speekselen, wondjes in bek en zelfs abortus. Herstel kan weken tot maanden duren.
Bij geiten zijn beschadigingen aan de uier mogelijk en een mindere melkproductie.

Vaccineren tegen BTV 3 is op korte termijn niet mogelijk

Vaccinatie de meest effectieve manier van preventie tegen blauwtong. Tegen het aangetroffen type 3 is echter (nog) geen vaccin beschikbaar. Het ministerie is in overleg met het bedrijfsleven hierover. Volgens de specialisten van Wageningen Bioveterinary Research (WBVR) hoeft de ontwikkeling van een vaccin niet heel lang te duren. “In principe is de weg geplaveid om een vergelijkbaar vaccin te maken als voor serotype 8 is gedaan.”

Het ontwikkelen van zo’n vaccin is een taak van het bedrijfsleven. Dat is daarbij wel afhankelijk van de autoriteiten, leggen de experts uit. Er is onder andere eventueel toestemming nodig om het vaccin te gebruiken zonder volledige registratie. Het is onwaarschijnlijk dat een eventueel vaccin dit jaar al beschikbaar komt. Tenzij het bedrijfsleven nu al iets heeft liggen of gedaan.

Of farmaceuten interesse hebben in de ontwikkeling van een vaccin is de vraag, gezien de hoge kosten van de ontwikkeling en registratie van een vaccin en de tot nu toe zeer beperkte schaal van de uitbraak met tientallen gevallen alleen in Nederland.

MSD Animal Health in Boxmeer zegt op dit moment geen onderzoek te doen naar een vaccin tegen het blauwtongvirus. “We blijven ons inzetten voor het monitoren van uitbraken van dierziekten en het inzetten van onderzoek naar nieuwe medicijnen en vaccins zodra de wereldwijde behoeften zich voordoen”, laat een woordvoerder weten.

MSD Animal Health heeft een uitgebreid, doorlopend onderzoeksprogramma dat gericht is op het ontdekken en ontwikkelen van vaccins. Het bedrijf was een van de eerste met een vaccin tegen BTV 8 toen dat in 2008 ingezet kon worden. Daarnaast hebben ook een Duits, Spaans en Belgisch farmaceutisch bedrijf geregistreerde vaccins tegen blauwtong, allemaal tegen typen 1, 4 of 8.

‘Verschijnselen van dit type vergelijkbaar met vorige uitbraak’

Christian Scherpenzeel is hoofd dierenartsen afdeling rund bij Royal GD

Een vaccin tegen het type blauwtong dat nu in Nederland is opgedoken, is er voorlopig nog niet, stelt Christian Scherpenzeel van Royal GD vast. “Wageningen Bioveterinary Research heeft vastgesteld dat het hoogstwaarschijnlijk om serotype 3 gaat, maar dat moet door het Europese referentielaboratorium worden bevestigd. Pas dan is zeker dat het om serotype 3 gaat en kunnen stappen worden gezet richting een vaccin.”

Hoe lang kan dat duren?

“Dat is lastig te zeggen. LNV is wel al in gesprek met farmaceuten. Wat ik weet is dat een effectief vaccin de ernst van de ziekte vermindert en verspreiding remt. Maar er is tijd nodig om voldoende immuniteit te bereiken. Ofwel: na vaccinatie ben je nog niet direct beschermd.”

Hoe verhoudt dit serotype zich tot de vorige in 2008?

“Serotype 3 grijpt net als type 6 of 8 aan op de binnenzijde van de kleine bloedvaten. Het ziekmakende vermogen kan heftiger zijn bij serotype 3, maar dit is nog lastig in te schatten. Ook de weerbaarheid van een dier speelt een rol. Voor nu is het klinische beeld dat de ernst van de verschijnselen vergelijkbaar is met 15 jaar geleden.”

Serotype 3 is toch niet onbekend?

“Nee, in onder meer India en Israël en op Sicilië zijn uitbraken geweest. Die zijn alleen slecht vergelijkbaar, omdat klimaat en veehouderij er totaal anders zijn. Dat is geen referentiekader.”

Wat is de impact van dit virus?

“Schapen zijn het meest gevoelig en sterfte kan oplopen van 20 tot 50%. De infectie uit zich vooral via hoge koorts, ontstekingen in de bek, kreupelheden en sloomheid. Bij runderen is de sterfte 1%. Daar zijn vooral kroonranden heel gevoelig; de overgang van huid naar verhoornde klauwen.”

Wat kun je als boer doen zolang er geen vaccin is?

“Je kunt het risico van blauwtong verkleinen door vee op te stallen. Ook moet je bij behandelingen telkens één naald per dier gebruiken. Voor de rest is melkproductie een goede indicator van koppelgezondheid en moet je individuele dieren nog beter observeren. Kijk goed hoe ze lopen.”

Hoe kon dit type blauwtong hier komen?

“Dat is niet vast te stellen. Serotype 3 kwam al voor op Sardinië en Sicilië, maar knutten vliegen niet zo ver. Dierbewegingen binnen Europa zijn een mogelijk scenario, maar we weten het niet en gaan er waarschijnlijk ook niet achter komen.”